در طول تاریخ انسان ها در پی محافظت از خود بوده اند و از یک زمانی کوچ نشینان به فکر چادرهایی برای خود بودند. جنس چادر کوچ نشینان از پوست حیوانات تامین می شد. تاریخچه سازه های چادری به زمانی باز می گردد که انسانها برای محافظت در برابر عوامل جوی به چادرها پناه بردند.
44000 سال قبل در عصر یخبندان و در دشتهای یخ زده سیبری انسان هایی از سرمای شدید نجات پیدا کرده بودند آنها پوست حیوانات را بین چوبها آویزان کرده و برای خود پناهگاه های ساده ای ساختند.
اقوام بادیه نشین بز را صدها سال برای پوشش چادر و تقسیم بندی های داخل آن جهت جدا ساختن انسان از گوسفندان به کار می بردند.
شکل ایده آل چادرها برای محافظت در مقابل ریزش بارانهای شدید و آتش چادرهای مخروطی شکل هستند که در بالای آن قسمتی را برای خروج دود باز می گذاشتندکه خانه سرخپوستان آمریکایی که در عکس زیر قابل مشاهده است شاهکاری از طراحی این سازه در جنس چادر کوچ نشینان بوده است.
تاریخچه سازه های چادری
البته چادرهای عشایر و کوچ نشینان مغول که به یورت شهرت دارند و در زیر قابل مشاهده هستند را هم میتوان به عنوان ابتدایی ترین نوع سازه های چادری در نظر گرفت که دارای انعطاف پذیری قابل توجهی با شرایط اقلیمی منطقه می باشند.
استفاده از سازه های چادری جدید در طی جنگ جهانی دوم آغاز شد زمانی که ارتش آمریکا به دنبال نوعی از سازه بود که بتواند آنتن های رادار را بدون اینکه سد راه پرتوهای الکترومغناطیس شود و مزاحم انتقال و دریافت آنها باشد پنهان کند.
این نیاز والتر برد را واداشت تا درسال 1942 اولین گنبدها را با سیستم هوای فشرده طراحی کند که نمونه ای از آن در عکس زیر قابل مشاهده است.
اولین بنای مهندسی شده سازه های چادری در تاریخ
اولین بنای واقعی معماری با این نوع سازه توسط ولادیمر شوخوف طراحی شد که تمامی محاسبات کاربردی تنش ها و تغییرشکل های حاصل از تنشها را توسعه داد و پس از آن آنتونیوگائودی با معکوس کردن یک ساختار فشاری یک ساختار معلق کششی بدست آورد که در کلیسای ساگرافمیلیا از آن استفاده کرد.
پس از آن سازههای چادری در سال 1960 توسط فرای اوتو رواج دوباره ای گرفت.وی پیوسته به دنبال نوعی معماری بود که کمترین مصالح را مصرف کند.
دو طرح پیشنهادی او شامل شبکه سیمی آویخته که در نمایشگاه مونترال و همچنین ورزشگاه المپیک مونیخ میباشد که هردو جزء عظیمترین و پیچیده ترین سازه های چادری هستند.
در حال حاضر هرسال صدها سازه غشایی کوچک و بزرگ در نقاط مختلف دنیا برپا میشود فرمهای سبک معلق و شناور این سازه ها ترکیبات بدیعی را بوجود می آورد که تحسین هر بیننده ای را برمی انگیزد.
جنس چادر کوچ نشینان از چیست؟
قدمت استفاده از سقف‌های متحرک به قرون گذشته برمی گردد، انواع مختلفی از این سقف ها را میتوان در طول تاریخ مشاهده کرد و اولین آن را به سازههای چادری نسبت می دهند: سازه‌هایی با ویژگی سهولت در حمل، و سهولت در باز و بسته شدن. نخستین سایبان‌ها در رم و یونان برای در امان ماندن تماشاچیان از عوامل مزاحم طبیعی مثل آفتاب و باران استفاده می شد. این سایبان‌ها اغلب در اندازه‌های بزرگ ساخته می شدند.
در قبیله های هندی، آفریقایی و آمریکایی چادرهای باز وبسته شونده سالها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. برپایی و جمع شدن سریع، از ویژگی این چادرها بود. با طناب های متصل به چادر جهت آنها تغییر می‌کرد و در بالای چادر محلی برای تخلیۀ دود درنظر گرفته می‌شد.
رونق سقف های متحرک
سایبان های چادری پس از آن در اروپای قرن هجدهم طرفدارانی پیدا کرد. در ایتالیا یکی از این سایبان ها برای جلوگیری از نور خورشید ساخته شد. با گذشت زمان و گرایش روزافزون مردم به مکان های ورزشی، ساخت سقف های جمع‌شونده رونق پیدا کرد. وجود جرثقیل‌ها نیز درآن زمان کمکی به گسترش ساخت سقف های جمع‌شونده بود.
پژوهش های فرای اتو روی سقف‌های جمع شونده با سازۀ غشایی در نیمه ی قرن بیستم محبوبیت این سازه را در اروپا بیشتر کرد. سقف گنبدی در پیتسبرگ و پوشش بازوبسته شونده برای استخر بزرگی در اسپانیا از نتایج این توجه است.
سبکی، انعطاف پذیری، راحتی در بازوبسته شدن و حمل، چنین سقف هایی را در دیدگاه معماران ارزشمند ساخته است.
تاریخچه سازه های چادری و جنس چادر کوچ نشینان
تاریخچه سازه های چادری در ایران مربوط به جنس چادر کوچ نشینان و عشایر ایران می باشد.کوچ نشینی شیوه ای از زندگی است که رابطه مشخص و ثابتی با طبیعت و محیط اطراف خود ندارد و گروه های کوچ نشین علاقه ای به استقرار و ماندن در یک مکان ندارند.
از آنجا که کوچ نشینان بستر طبیعی ثابتی جهت زندگی ندارند قادر به استفاده از مساکن ثابت نمی باشند از اینرو از مساکن متحرک بهره می گیرند.این نوع از خانه های متحرک یا چادرها غالبا از پارجه نمد چرم و یا منسوجات موئین همراه با مواد دیگر مانند نی و چوب ساخته می شوند که این امر بسته به محیط طبیعی نوع دامی که می پرورانند و سنن و آداب کوچ نشینان است که حتی در شکل چادر و تقسیمات داخلی آن اثر می گذارد.
درعکس زیر نمونه ای از چادرهای عشایر کوچ نشین ایران قابل مشاهده است. تاریخچه سازه های چادری یکی از جذاب ترین موضوعات در زمینه تاریخچه های تاریخی است.
انواع چادرها در معماری بومی ایران
سیاه چادر
چادر کردها
بهره گیری از سازه های چادری در معماری معاصر ایران
امروزه با توجه به اهمیت انرژی و طبیعت استفاده از سازههای چادری جایگاه بهتری بدست آورده است و تاکنون نمونه های زیادی در ایران اجرا شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- پارک آب و آتش تهران
- دانشکده هنر و معماری تبریز
- ورزشگاه تختی تهران
- دانشگاه سمنان
- سایبان آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی
بهره گیری از سازه های چادری در معماری معاصر جهان
- مرکز خرید اشفورد لندن
- فرودگاه بین المللی دنور آمریکا
- مرکز تفریحی خان شاتیر قزاقستان
- گنبد هزاره لندن
- فرودگاه بین المللی جده
- نمایشگاه مونترال
- استادیوم المپیک مونیخ
- مرکز تحقیقات دانشگاه کمبریج
- ورزشگاه سن نیکولا
فهرست منابع:
کتاب سازه های پارچه ای کششی، نویسنده کریگ هانتینگتون، ترجمه دکتر محمود گلابچی.
کتاب معماری سازه، نویسنده جی جی اسکیرل، ترجمه رئوف قاسمی.
مقاله “نقش طراحی سازه های چادری در ایجاد حس تعلق به مکان” نویسندگان شیما هاشمی و عطااله عرفانی.
